HAFIZA TÜRLERİ VE HAFIZAYI GÜÇLENDİRMEK

Bu yazıda ''Hafıza nedir, türleri nelerdir, hafızayı güçlendiren egzersizler neler olabilir?'' üzerinde durulmuştur.

Hafıza ve bellek kelimeleri Türkçe'de aynı anlamda kullanılmaktadır. TDK (Türk Dil Kurumu) bellek ve hafıza tanımını: "yaşantıları, öğrenilen konuları, bunların geçmişle ilişkisini bilinçli olarak anlık saklama gücü, akıl hafıza" ve "bir bilgisayarda, programı, değişmeyen verileri, yapılacak iş için gerekli olan ara sonuçları toplayan bölüm" şeklinde yapmaktadır (Türkçe Sözlük, 1983, s. 139). Hafıza; deneyim sonucu kazanılan bilginin aradan geçen sürede zihinde tutulmasıdır. Hafıza; bir düşünce işlemiyle davranışlardan soyutlayarak, kavram haline getirdiğimiz bir niteliktir. Hafıza bir kavramdır ve tüm kavramlar soyut olduğundan dolayı doğrudan gözlenemez, bununla birlikte kavramlar zihinde inşa edilir ve zihnen kavranır (Özakpınar, 2012)

Hafıza ve Beyin Arasındaki İlişki Biyolojik olarak hafıza sistemlerinin yapısı (Gazzaniga vd., 2002, s. 349):

Birinci:  Medial temporal lobu: Anısal ve anlamsal belleği güçlendirir ve şekillendirir.

 İkinci: Prefrontal korteks: Bilginin hatırlanması ve kodlanmasını sağlar.

Üçüncü: Temporal korteks: Anısal ve anlamsal bilgiyi depolar ve algısal öncülün duyumsal korteksle ilgili olanlarını içerir.

Dördüncü: Diğer kortial ve alt kortial yapılar: Örtük motor öğrenmelerle ilgili alışkanlıklar ve becerilerle ilgili alanlardır.

 İnsan hafızası günlük aktiviteleri ve toplumsal katılımı destekleyen, birbirleriyle ilişkili çoklu ve farklı alt sistemlerin birliğinden oluşur. Hafıza, bağımsız yaşamı kolaylaştırmak için bilişsel destek sağlayan bir anahtar olarak hizmet eder. İnsan hafızasının klasik modelinde, bilginin çevreden duyusal hafıza(anlık hafıza) yoluyla kısa süreli ve limitli kapasitedeki hafızaya (kısa dönem hafıza) ve son olarak da sürekli hafızaya (uzun dönem hafıza) iletildiği belirtilir. Birçok araştırmacı arasında farklılıklar olmasına rağmen çoğu; hafızanın dikkat, kodlama, depolama ve geri çağırmadan oluşan 4 fazı içerdiği konusunda hemfikirdir. Bu fazlar yakın olarak birbirleri ile ilişkilidir ve etkileşimdedir. (1 ,2 , 3; Oğul, 2014).

 Dikkat; gelen bilginin alınmasına ve kullanılmasına izin veren hafıza modelinin bir parçasıdır.

Kodlama; hafızanın başlangıç fazı olup, hatırlanacak materyal üzerinde uygulanacak analizin bir bölümüdür. Sözel bilgi fonolojik karakterlerle, görsel bilgi grafik görüntüleri ile kodlanır. Sorular ile anlamsal olarak derin işlenen bilgiler, fonolojik olarak yüzeyel işlenen bilgilerden daha iyi hatırlanır.

 Hafızanın depolanması; geçici hafızanın beynin sürekli akılda tutulduğu ya da erişimindeki bir bölge ya da forma geçişi anlamına gelir. Öğrenme sürecine engel varsa depolama bozulabilir.

Geri Çağırma; mevcut hafıza işaretlerini aktive etmek ya da araştırmak anlamına gelir. Hafıza ve yeni öğrenmeden sorumlu nöroanatomik yapılar: lateral temporal kortex, hippocampüs, talamusun dorsamedial çekirdeği ve frontal lobdur (2 ;Oğul , 2014).

HAFIZANIN TİPLERİ

Hafızanın Zamana Dayalı Formu: iki tip zamana dayalı hafıza vardır ve primer olarak ikisi arasındaki fark hafıza deposunun süresi ve kapasitesidir.

 Kısa Dönem Hafıza (KDH): primer hafıza olarak da adlandırılan kısa dönem hafıza kişinin kesintiye uğramadan önce aklında tutabileceği şeyleri depoladığı hafıza türüdür. Burada bilgi saniyeler gibi çok kısa sürede ve limitli kapasitede (4) tutulabilir. Kişilerin ortalama 7±2 parça bilgiyi kısa süreli hafızada koruyabildikleri tespit edilmiştir. Kısa dönem hafıza, çalışma hafızasına benzer olmakla birlikte çalışma hafızası bilginin dinamik tutulduğu ve manipule edildiği yer olmasıyla kısa dönem hafızadan ayrılır. Çalışma hafızası çoklu sistemleri kapsar ve bilişin motorunu oluşturur. Geniş kognitif rutinlerin dizilimini yönetmemize ve bilginin geçici olarak depolanmasına izin verir. Akılda tutulan bilgiyi işleyerek kognitif rutinlerin yürütülmesini sağlar (2, 3). Çalışma hafızasında bozukluk olduğu zaman kişilerin belirsiz durumlar karşısında karar vermesinde, karmaşık problemleri çözmesinde ve yardımcı günlük yaşam aktivitelerini uygulamasında zorluğa sahip olduğu bildirilmiştir (3).

Uzun Dönem Hafıza (UDH): Sekonder hafıza olarak da adlandırılabilir. Uzun dönem hafıza limitsiz bir kapasiteye sahiptir ve bilgi burada bir takım aktif işlemlere tabi tutularak dakikalardan yıllara kadar değişen sürede saklanabilir. Hafızanın dikkat fazı kısa dönem hafızaya, depolama fazı uzun dönem hafızaya, kodlama ve geri çağırma fazı ise hem kısa hem de uzun dönem hafızaya dayanır.

Hafızanın İçeriğe Dayalı Formu: Bu tip hafızada iki geniş kategoriden bahsedilebilir: Sözelleştirilebilen (açık) ve sözelleştirilemeyen (kapalı) hafıza ki bunlarında alt tipleri mevcuttur.

Sözelleştirilebilen (Açık) Hafıza: Sözelleştiriebilen hafıza kişinin bilgi temelini oluşturur. Kişnin farkında olarak ve bir şeyleri açıkça bildirebilme yeteneğini içerir. Epizodik ve semantik hafıza olmak üzere 2 alt sistemden oluşur.

 Semantik Hafıza; kelimelerin anlamlarını, bilgi, olay ve düşünce tabakalarını içeren dünya hakkında kazanılmış bilgiden oluşan geniş bilgi alanı anlamına gelir. Bu öğrenilmiş ve bilinen bilgidir. I. Dünya savaşının tarihini, narın bir meyve olduğunu bilmek bu gruba bir örnektir (2).

Episodik Hafıza; zaman ve yer ile birleştirilen kişisel deneyimlerin tutulduğu hafıza türüdür. Deneyimlenmiş olayların hafızasıdır. Arkadaşlarla çıkılan yemeği, alışverişi hatırlama epizodik hafızaya örnektir. Epizodik hafızada emosyonel durum  kullanılarak hatırlanacak bilgi arttırılabilir. Dolayısı ile eğer bilgi emosyonel olarak önemli değilse ya da daha önceden kazanılmış bilgi ile ilgili değilse kaybolur. Epizodik hafızadan daha kalıcı olan semantik hafıza toplumun üyeleri ile paylaşılan hafızalardan oluşurken, epizodik hafıza kişiye özeldir ve spesifik bir içeriği vardır. (2, 3 ;Oğul, 2014).

 Sözelleştirilemeyen (Kapalı) Hafıza: Sözelleştirilebilen hafıza öğrenilecek olan bilgiyi kapsarken sözelleştirilemeyen hafıza becerilerin nasıl öğrenileceğini kapsar. Bu hafıza ile ilgili en önemli örnekler ateşleme ve prosedürel hafızadır. Ateşleme: kişinin daha önceden sunulan bilgiyi hatırlamamasına ya da farkında olmamasına rağmen verilen ipucunun tam bir hatırlamayı sağladığı fenomendir. Kelimelerin ilk kısımları ipucu olarak verildiğinde tam ve doğru bir hatırlama sağlanır (2).

 Prosedürel Hafıza: Bilinçli efor gerektirmeyen beceri ya da hareket paternlerinin kazanımına dair olan hafızadır. Bu hafıza zaman içinde yapılan tekrarlı pratikler ile otomatik hale gelir. Araba kullanma, bisiklet sürme gibi aşırı öğrenilmiş algısal görevler ve alışılmış motor performanslar sırasında kullanılır (2, 3).

                      BİLGİNİN DEPOLANMA SÜRECİ

Başlangıç Fazı: Duyusal-Algısal Hafıza (Anlık Bellek) Çevreden fiziksel uyarılar (dokunma, ses, tat, koku, görüş) özel duyusal reseptörlerce algılanır ve büyük bir çoğunluğu filitrelenerek kodlanır. Algılama ve dikkat, hafıza izlerinin daha fazla filitrelenmesi ve dönüştürülmesine yardım ederek süreci otomatik olarak yönlendirir. Duyusal hafızaya girmiş olan bilgiler saniyeler boyunca burada kalır. İlgisiz olan uyarı zaman içinde bozulur ve uzun dönem kullanımı için depolanmaz. Önemli olan ve geçici paternler ya da duyusal kodlar olarak duyusal hafıza üzerinde yapılandırılan bilgiler kısa dönem çalışma hafızasına transfer edilir. (5)

İkinci Faz: Çalışma Hafızası: Kısa dönem hafızadaki (KDH) bilgi, basit depoda (primer hafıza) tutulur. Daha sonra bu bilgi çalışma hafızasında üzerinde düşünülerek (1 ila 30 saniyeden daha uzun süre yeterli dikkatin verilmesi ile) ve işlenerek (kişinin kendisine ya da diğerlerine bilgiyi tekrarlaması ile) aktif hale gelir. Aktiflenmeyen bilgi azalarak kaybolur. Çalışma hafızasına aktarılan bilginin kavranması ve bütünleştirilmesi için uzun dönem hafıza(UDH) depolarından daha önceki bilginin çağrılması gerekir. UDH'daki bilgi çağrıldığı ve çalışma hafızasında yeniden çalışıldığı zaman yeni fikirlerde oluşturulabilir (3; Oğul, 2014).

 Üçüncü Faz: Uzun Dönem Hafıza: Limitsiz sayıdaki bilginin işlendiği ve devamlı kaldığı depodur. KDH' daki ya da farkındalık düzeyinde olmayan bilgi daha sonra geri çağrılmak üzere UDH' da depolanır. UDH' daki kodlama; akustik, görsel olarak, uzaysal düzenlemeler ve kelimelerin sıralaması ile yapılabilir. Görsel şekil hem görsel hem de kelime olarak depolandığı için daha kolay depolanır ve hatırlanır.

Semantik kodlama UDH' daki en etkili depolamadır. UDH'daki bilgi dakikalar, saatler ya da yıllar önce transfer edilmiş bilgiyi içerir. Henüz pekiştirilmemiş yeni transfer edilmiş bilgi hipokampal alanda sabit hale gelinceye kadar kolayca hasara uğrayabilir. Detayları oluşturmak, daha fazla anlamak ve yeni bilgi ile problem çözmek için daha önceden UDH'da depolanan bilgi kolayca çalışma hafızasına geçirilebilir.

Kısa ve uzun dönem hafızasındaki bilgilerin ilişkilendirilmesi, anlamın yapılandırılması ve hatırlamanın kolaylaştırılması için 4 strateji kullanılır: dikkatlice işleme (detaylandırma), organize etme, içerik kullanma ve tekrar.

Detaylandırma, daha önceden depolanmış bilgiyi yeni bilgi ile birleştirip bilginin artırılmasını ya da değiştirilmesini sağlayarak günümüzdeki yeni bilgi anlayışını oluşturur.

Detaylandırma daha sonraki bilginin geri hatırlanmasını kolaylaştıran ve hafızayı güçlendiren bir süreçtir. (5) Organizasyon stratejisi olarak kullanılan anlamlı ve etkin olarak bilgiyi gruplama, diagramlar, ya da KDH' da detaylandırılmış bilginin kümelenmesi, karmaşık materyallerin depolanmasını ve daha sonra hatırlanmasını kolaylaştırır.

Üçüncü strateji olarak; başlangıçtaki kodlama deneyimi ile aynı subjektif (emosyonel durum) ve objektif ( günün zamanı, izlenim) içerikli ipuçlarının kullanımı, hatırlama için güçlü bir ipucu sağlar. Tekrarlar başka bir depolama stratejisidir. Bilgi ne kadar sık kullanılırsa ya da aktive edilirse, nöral paternlerin ilişkisi o kadar güçlü olur ve hatırlamayı hızlandırır .

Hafızayı Güçlendirmek

 Algıladığımız bilgilerin depolanması hafızanın görevidir. İnsan beyni yeni öğrendiği bilgiyi çok kısa süreyle kullanacaksa kısa süreli hafızaya atar. Bir süre sonra kullanılmayan bilgiler silinir. Eğer tüm bilgiler kalıcı olarak depolansaydı beynin iş yükü gereksiz yere artmış olurdu. Beyne giren bilgiler daha sonra kullanılacaksa uzun süreli hafızaya atılır. Kişiye gerekli olan bilgilerin uzun süre akılda kalması, yani iyi bir ezber ve hafıza gücü hepimizin sahip olmak istediği bir özelliktir. Uzun süreli hafızanın güçlendirilmesi için bazı şartların sağlanması gerekir. Öğrenilmek istenilen konunun sürekli düşünülmesi, yani üzerinde kafa yorulması ve bilginin sürekli kullanılması kalıcı hafızaya aktarılmasında önemli unsurlardan biridir. Kişinin öğrendiği konuya ilgisinin olması, konudan zevk alması ve daha önce o konu hakkında bir miktar bilgi sahibi olması, bilginin kalıcı hafızaya daha kolay atılmasını sağlar. Yeni bilgiyi öğrenmeye hazır olmak, dikkatini vermek yani konuya yoğunlaşmak, bilginin hafızaya atılmasında temel şartlardır. Öğrenme, mümkün olduğunca dinlenmiş durumda yapılmalıdır. Aşırı stres, yorgunluk, uykusuzluk ve dengesiz beslenme öğrenmeyi olumsuz etkileyen unsurlardır. Konular, basitten karmaşığa doğru hiyerarşik bir sıraya konularak öğrenilmelidir. Kolay konular önce, daha zor ve karmaşık konularsa sonra öğrenmelidir. Öğrenilen unsurların kendi içinde belirli bir sıraya koyulması, gruplandırılması, ilişkilendirilmesi ve çeşitli çağrışımların kullanılması öğrenmeyi kolaylaştıran tekniklerdir. Örneğin bir telefon numarasını ezberlerken o numarayı çağrıştıracak doğum tarihimiz, evimizin kapı numarası gibi başka bilgilerden yararlanabiliriz. Yeni öğrenilen bir bilgiyi daha önce okumuş, görmüş ve yaşamış olduğumuz olaylarla veya tanıdığınız insanlarla ilişkilendirmek de ezberlemeyi kolaylaştırır.

Öğrenme sırasında farklı konuların benzerliği hafızayı etkiler. İlk öğrenilen konuyla sonradan öğrenilen konu arasındaki benzerlik ne kadar çok ise, unutma da o kadar çoktur. Bu nedenle birbirinden farklı olsa da birbirine benzer konuları aynı anda öğrenmek sakıncalıdır. Öğrenilen iki farklı konu arasındaki zaman çok kısa veya çok uzunsa da unutma riski artar. İlk öğrenilen konunun sadece iyi bilinmesi yeterli değildir, o bilginin kalıcı hafızaya atılması için mükemmel öğrenene kadar çalışmaya devam edilmesi gereklidir. Öğrenmenin sonucunda bir kazanım olacağının bilinmesi de, bilginin hafızaya atılmasında son derece önemlidir. Düzenli spor, dengeli beslenme ve olaylara olumlu bakış açısı öğrenmeyi kolaylaştıran ve hafızayı güçlendiren diğer unsurlardır.

HAFIZA GÜÇLENDİRME TEKNİKLERİ

Hafızanızı basit alıştırmalarla güçlendirebilirsiniz. Kolaylıkla her yerde çok zaman harcamadan yapabileceğiniz bu 10 alıştırmayla güçlü bir hafızaya sahip olabilirsiniz.

Ters el alıştırması: Sağ elinizi kullanıyorsanız, biraz da sol elinizi çalıştırmaya başlayın. Saçlarınızı sol elinizle tarayın veya çayınızı kaşıkla alışık olduğunuz yönün tersine karıştırın. Kalemi ters elinizle tutun. Biraz üreticiliğinizi kullanın ve daha neleri tersten yapabileceğinizi bulun. Tabii bulduklarınızı da hemen deneyin. Sonuç olarak, rutin alışkanlıklarınızı kırar ve beyninizin kullanmadığınız diğer yarısını da harekete geçirmiş olursunuz.

Çocuk oyunu alıştırması: İşe veya alışverişe giderken, tıpkı bir çocuk gibi merak içinde bütün duyularınızı harekete geçirin. Bakın, dokunun, dinleyin, koklayın. Çiçek açan ağacın kokusunu keşfetmeye çalışın. Fırında satılan taze ekmeklerin kokularını algılamaya çalışın. Yürüdüğünüz zeminin özelliklerini hissedin. Caddede duyduğunuz sesleri ayrıştırın. Yanınızdan geçen insanların tek tek konuşmalarını dinleyin. Evinizde gözlerinizi kapatarak bir yerlere ulaşmaya çalışın. Kısacası, duyularınızı alışık olmadığınız tarzda kullanın. Bu şekilde çok ender yaptığınız bağlantıları canlandırır, beyninizin kapasitesini arttırırsınız. Eğer bu yaptıklarınızdan zevk alır ve insan veya olayları detaylı algılamayı sürdürürseniz, hafızanız her zaman canlı kalmaya devam eder. Duyu organlarınızın ne kadar fazlasını kullanırsanız, unutmak istemedikleriniz o kadar sağlam kalır.

Harf alıştırması: Elinize bir gazete ve bir fosforlu kalem alın. Sırasıyla paragrafları okuyun ve çift yazılmış harflerin üzerini çizin. Örneğin, çift t ve m'lerin üzerini işaretleyin. Bir sonraki aşamada, kelime içinde birden fazla geçen harflerin üzerini çizin. Alıştırmayı yaparken, kelimelerin üzerinde fazla düşünmeyin ve hemen işaretleyin. Böylelikle konsantrasyon gücünüzün ne kadar uyarıldığını hemen hissedeceksiniz. Başarılı olma isteğiniz ve aldığınız zevk zihnin canlanmasını arttırır

Polisiye alıştırması: ''Dün akşam şu saatte ne yaptım, neredeydim, iki saat önce ne yaptım?'' gibi, genellikle polisiye romanlarında veya filmlerinde sorulan soruları kendinize yöneltin. Ve tabii cevaplamayı da unutmayın. Bu alıştırma sonucunda yaptıklarınıza karşı dikkatinizi geliştirebilirsiniz. Ayrıca kısa hafızanızı da harekete geçirmiş olursunuz.

Yürüyüş alıştırması: Asker yürüyüşü gibi olduğunuz yerde hareket edin. Sol bacağınızı her kaldırdığınızda, önce sağ elinizle, sonra sol elinizle dizinize dokunun. Bu esnada o kadar esnek hareket edin ki, bacağınızı indirirken, kolunuz başınızın üzerine gelecek kadar yükselmeli. Bu hareketleri birkaç kez tekrarlayın.Bunu yaparken sadece kan dolaşımınız hızlanmaz, aynı zamanda koordinasyon yeteneğiniz de artar. Böyle çaprazlama hareketlerle beyninizin her iki tarafını kullanmış olursunuz.

Ressam alıştırması: Burnunuzun ucunda bir fırça olduğunu hayal edin. Bununla havaya en sevdiğiniz renkte yatay bir sekiz çizin. Bu hareketi gevşek ve dengeli yapın. Kendinizi Leonardo da Vinci veya sevdiğiniz bir başka ressamın yerine koyun. Bu çizim hareketleri, yorgun zihninizi hemen canlandırır. Aynı zamanda beyni bloke eden stresi etkili biçimde yok eder.

Ajan alıştırması: Bu alıştırmayı daha çok sokakta yapacaksınız. Çevrenizde bulunan arabaların plakalarına bakın ve plakadaki harflerden kelimeler, hatta cümleler türetmeye çalışın. Böylece, sadece sıkışık trafiğin eğlenerek çabuk geçmesini sağlamaz, aynı zamanda kelime hazinenizi geliştirir ve beyninizi canlandırırsınız. Bu alıştırma, acil plaka ezberlemeniz gerektiği durumlarda çok işinize yarayabilir.

Otobiyografi alıştırması: Düşünün ki hayat hikayenizi tekrar yazmanız gerekiyor. Burada, işe gittiğiniz ilkokuldan başlayabilirsiniz. Bunun için en yakın arkadaşınızın kim, tipinin nasıl olduğunu hatırlamanız gerekiyor. Tabii sınıfınızın düzenini, görüntüsünü de. Ayrıca sınıfınızın penceresinden neler göründüğünüzü de hayalinizde canlandırmaya çalışın. Bu alıştırmayla, kişilerle ilgili hafızanızı harekete geçirirsiniz.

Resim alıştırması: Bu alıştırmayla alışveriş listelerini çok kolay ezberleyebilir, hafızanızı güçlendirebilirsiniz. Bunun için kalem kağıt alın ve kağıdın üzerine bir tane mum, bir kuğu, üç kollu bir kaktüs, üç yapraklı bir yonca, beş parmaklı bir el, hortumunu yukarı kaldırmış bir fil, sola dalgalanan bir bayrak, saatli bir yumurta, sapının üzerinde duran bir pipo, davul yanında duran bir adam, iki deniz feneri ve bir saat çizin. Her resim bir sayıyı sembolize ediyor. Ardından sembolleri sayılara göre ezberleyin. Örneğin, mum biri, kuğu ikiyi, kaktüs üçü ifade ediyor. Bu sıralamaya hakim olduğunuzda sembollere aklınızda tutmanız gereken bir listeyi koyabilirsiniz. Eğer bu bir alışveriş listesiyse, mumun süt şişesinin üzerinde durduğunu, kuğunun boynunda portakal filesinin asılı olduğunu hayal edebilirsiniz. Bu alıştırmayla, zihninizde listeler oluşturmayı daha kolay başarırsınız.

Hipnoz alıştırması: Özellikle stresli anlarınızda veya kaygıya kapıldığınızda olumlu kelimelerden destek almaya bakın. Bunlarla olumsuz düşüncelerinizi yok eder, hedeflerinize daha kolay ulaşmanızı sağlarsınız. Eğer önemli bir görüşmeden önce, hafızanızın sizi yarı yolda bırakacağından korkuyorsanız, her gün gözlerinizi kapatarak kendi kendinize tekrarlayacağınız bir cümle belirleyin. Örneğin, Benim için gerekli olan her şeyi biliyorum ve çok sakinim cümlesini tekrarlayabilirsiniz. Ayrıca önemli olan, bunu her gün uygulamanızdır.

MİNİ TEST

Kelimeleri hatırlama testini uygula!

Aşağıdaki kelimeler sadece 3 dakika göz gezdirin , kelimeleri görme alanınızdan çıkarın ve hatırladıklarınızı bir kağıda yazın. Hepsini hatırlamak amacımız ancak 4 ve altı hatırlamak hafızanızın zayıf olduğunu, 8 üzeri gelişmeye açık olduğunuzu ve 18 üzeri uzman olduğunuzu gösterebilir.

KAYNAKÇA
(1).Gillen, G. (2009). Managing Attention Deficits To Optimize Function. K. Falk (Ed.). Cognitive And Perceptual Rehabilitation, Optimizing Function (s.184-206). St Louis: Mosby Elsevier.

(2.)Sohlberg, MM., Mateer, CA. (2001). Cognitive Rehailitation, An Integrative Neuropsychological Approach. New York: The Guilford Press.

(3-) Glogoski, C., Milligan, NV., Wheatley, CJ. (2006). Evaluation and Treatment Of Cognitive Dysfunction. HM.Pendleton, W. Schultz-Krohn (Ed.). Pedretti's Occupational Therapy Practice Skills For Physical Dysfunction (s. 589-608). St. Louis: Mosby Elsevier.

4.U, Utku., Y, Çelik.(2002). İnmede Etyoloji, Sınıflandırma ve Risk Faktörleri. S. Balkan (Ed.). Serebrovasküler Hastalıklar (s. 49-61). Ankara: Güneş Kitabevi.

5Wolf, P.A., D'Agostino, R.B, O'Neal, M.A., Sytkowski, P., Kase, C.S., Belanger , A. J. ve diğerleri. (1992). Secular trends in stroke incidence and mortality. The Framingham Study. Stroke, 23 (11), 1551--5.
Oğul, E. (2014)inmeli hastalarda kognitif rehabilitasyonun fonksiyonel bağımsızlık, yaşam kalitesi ve toplumsal katılım üzerine etkisi.Doktora Tezi . Ankara )
Özakpınar Y., «Hafıza», Ötüken Neşriyat A.Ş., 3. Basım, İstanbul, 2012
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara Üniversitesi Basımevi, 7. Baskı, Ankara, 1983